गौतम बुद्ध आणि श्रीलंकेतील अनुराधापुरा; काय आहेत नेमके संबंध?

भारतात जन्मलेल्या गौतम बुद्धांचा संदेश आज जगभर पसरलेला आहे. त्यांच्या शिकवणींनी अनेक देशांवर प्रभाव टाकला, त्यापैकी एक म्हणजे श्रीलंका. श्रीलंकेतील अनुराधापुरा हे प्राचीन शहर बौद्ध धर्माच्या इतिहासात अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. पण गौतम बुद्ध आणि अनुराधापुरा यांच्यातील संबंध नेमका काय आहे? या लेखात आपण याचा शोध घेणार आहोत.

अनुराधापुरा हे श्रीलंकेचे पहिले राजधानी शहर होते आणि ते इ.स.पू. ४थ्या शतकापासून ते इ.स. ११व्या शतकापर्यंत बौद्ध संस्कृतीचे एक प्रमुख केंद्र राहिले आहे. बौद्ध धर्म श्रीलंकेत इ.स.पू. ३ऱ्या शतकात सम्राट अशोक यांचा पुत्र महिंद यांच्याद्वारे पोहोचला. महिंद यांनी अनुराधापुरात बौद्ध धर्माचा प्रसार केला आणि येथे अनेक बौद्ध मंदिरे, स्तूप आणि विहारांची स्थापना झाली. पण गौतम बुद्ध स्वतः कधी अनुराधापुराला भेटले होते का?

गौतम बुद्ध आणि श्रीलंकेतील तीन भेटी

श्रीलंकेतील बौद्ध परंपरेनुसार, गौतम बुद्धांनी त्यांच्या आयुष्यात तीन वेळा श्रीलंकेला भेट दिली होती, असे मानले जाते. या भेटींचा उल्लेख “महावंश” या श्रीलंकेच्या प्राचीन इतिहासग्रंथात आढळतो. या तीन भेटींपैकी एक भेट अनुराधापुराशी जोडली जाते.

1. पहिली भेट: बुद्धांनी श्रीलंकेला पहिली भेट प्रबोधनानंतर नवव्या महिन्यात दिली होती. यावेळी त्यांनी महियंगन (Mahiyangana) येथे यक्ष जमातीला शांत केले आणि त्यांना बौद्ध धम्माची शिकवण दिली.
2. दुसरी भेट: प्रबोधनानंतर पाचव्या वर्षी बुद्धांनी नागदीप (Nagadeepa) येथे दोन नाग राजांमधील संघर्ष मिटवला.
3. तिसरी भेट: बुद्धांनी प्रबोधनानंतर आठव्या वर्षी अनुराधापुराला भेट दिली, असे मानले जाते. यावेळी त्यांनी श्री महा बोधी वृक्षाखाली ध्यान केले आणि स्थानिक लोकांना उपदेश दिले.

या तिसऱ्या भेटीत बुद्धांनी अनुराधापुरात काही काळ वास्तव्य केल्याचे “महावंश” सांगते. ही भेट ऐतिहासिकदृष्ट्या विवादास्पद असली तरी श्रीलंकेतील बौद्ध समुदाय यावर ठाम विश्वास ठेवतो.

श्री महा बोधी वृक्ष: बुद्धांचा थेट संबंध

अनुराधापुरातील सर्वात महत्त्वाचा बौद्ध वारसा म्हणजे श्री महा बोधी वृक्ष. हा वृक्ष बुद्धगयेत बुद्धांना प्रबोधन मिळालेल्या बोधी वृक्षाच्या रोपापासून आणला गेला आहे. सम्राट अशोक यांची कन्या संघमित्रा यांनी इ.स.पू. ३ऱ्या शतकात हे रोप अनुराधापुरात आणले आणि येथे लावले. आजही हा वृक्ष जिवंत असून, तो जगातील सर्वात प्राचीन मानवनिर्मित वृक्षांपैकी एक मानला जातो. या वृक्षामुळे गौतम बुद्धांचा थेट संबंध अनुराधापुराशी जोडला जातो, कारण तो त्यांच्या प्रबोधनाशी निगडित आहे.

अनुराधापुरातील बौद्ध स्थळे

अनुराधापुरात अनेक बौद्ध स्थळे आहेत जी बुद्धांच्या शिकवणी आणि त्यांच्या प्रभावाचे प्रतीक आहेत. रुवनवेली साय आणि जेतवन स्तूप हे विशाल स्तूप बौद्ध भिक्खूंनी बांधले असून, ते बुद्धांच्या स्मरणार्थ आणि धम्माच्या प्रसारासाठी उभारले गेले. या स्थळांवर बुद्धांच्या जीवनातील घटना चित्रित केलेल्या शिल्पकृती आणि कोरीव कामे आढळतात.

ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक प्रभाव

गौतम बुद्धांनी स्वतः अनुराधापुराला भेट दिली की नाही, यावर इतिहासकारांचे एकमत नाही. काहींच्या मते, “महावंश” मधील उल्लेख हे प्रतीकात्मक किंवा पौराणिक असू शकतात. तरीही, बुद्धांच्या शिकवणींनी अनुराधापुराला बौद्ध धर्माचे एक प्रमुख केंद्र बनवले. येथील राजांनी बौद्ध धर्माला राजाश्रय दिला आणि बौद्ध संस्कृतीचा विकास केला.

आजचे अनुराधापुर

आजही अनुराधापुर हे बौद्ध तीर्थक्षेत्र म्हणून ओळखले जाते. दरवर्षी लाखो भाविक श्री महा बोधी वृक्षाचे दर्शन घेण्यासाठी आणि येथील प्राचीन स्तूपांना भेट देण्यासाठी येतात. गौतम बुद्धांचा वारसा येथील प्रत्येक दगडात आणि झाडात जाणवतो.

गौतम बुद्ध आणि अनुराधापुरा यांच्यातील संबंध हा ऐतिहासिक तथ्यांपेक्षा श्रद्धेचा आणि सांस्कृतिक वारशाचा भाग आहे. बुद्धांनी स्वतः येथे पाय ठेवला असो वा नसो, त्यांच्या शिकवणींनी अनुराधापुराला आकार दिला आणि श्रीलंकेतील बौद्ध धर्माचा पाया रचला. अनुराधापुर हे बुद्धांच्या शांततामय संदेशाचे जिवंत स्मारक आहे, जे आजही प्रेरणा देत आहे.