भारतातील बौद्ध धर्माचा उत्थान आणि पतन: ऐतिहासिक आणि सामाजिक संदर्भ

भारतातील बौद्ध धर्माचा उत्थान आणि पतन: ऐतिहासिक आणि सामाजिक संदर्भ

भारतात बौद्ध धर्माचा इतिहास विविध सामाजिक, राजकीय आणि धार्मिक बदलांनी भरलेला आहे. गौतम बुद्धांच्या शिकवणीतून निर्माण झालेल्या या धर्माने भारतात मोठी लोकप्रियता मिळवली, पण नंतर त्याचा ऱ्हास झाला.

उत्थान (Rise):

• सुरुवात आणि प्रारंभिक विकास (Origin and Early Development):
  • गौतम बुद्धांनी सहाव्या शतकात बौद्ध धर्माची स्थापना केली.
  • त्यांच्या शिकवणींनी समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना आकर्षित केले, विशेषतः जातिव्यवस्थेमुळे पीडित लोकांना.
  • बुद्धांच्या शिकवणींनी तात्कालिक धार्मिक आणि सामाजिक व्यवस्थेला आव्हान दिले.
  • History of Buddhism in India (Wikipedia)
• अशोकाचा काळ (Ashoka’s Era):
  • सम्राट अशोकाने बौद्ध धर्माला राजधर्म म्हणून स्वीकारले, ज्यामुळे बौद्ध धर्माचा प्रसार झपाट्याने झाला.
  • त्यांनी बौद्ध धर्माचा प्रसार भारतात आणि भारताबाहेर केला, ज्यामुळे बौद्ध धर्म आंतरराष्ट्रीय पातळीवर पोहोचला.
  • अशोकाच्या काळात बौद्ध धर्माने मोठी लोकप्रियता मिळवली आणि सामाजिक सुधारणांना चालना दिली.
  • Ashoka (Wikipedia)
• कुशाण काळ (Kushan Period):
  • कुशाण काळात बौद्ध धर्माने कला, साहित्य आणि तत्त्वज्ञानात मोठी प्रगती केली.
  • गांधार कला आणि महायान बौद्ध धर्म या काळात विकसित झाले, ज्यामुळे बौद्ध कलेला नवीन आयाम मिळाला.
  • या काळात बौद्ध धर्माने मध्य आशियातही लोकप्रियता मिळवली.
  • Kushan Empire (Wikipedia)
• गुप्त काळ (Gupta Period):
  • गुप्त काळात नालंदा आणि तक्षशिला यांसारखी बौद्ध विद्यापीठे ज्ञानाची केंद्रे बनली.
  • या काळात बौद्ध तत्त्वज्ञानाचा विकास झाला आणि बौद्ध विद्वान जगभरात प्रसिद्ध झाले.
  • गुप्त काळात बौद्ध धर्माला राजश्रय मिळाला, ज्यामुळे बौद्ध शिक्षण आणि संस्कृतीचा विकास झाला.
  • Gupta Empire (Wikipedia)

पतन (Decline):

• ब्राह्मणवादाचा पुनरुत्थान (Resurgence of Brahmanism):
  • गुप्त काळानंतर ब्राह्मणवादाचे पुनरुत्थान झाले, ज्यामुळे बौद्ध धर्माला विरोध झाला.
  • शंकराचार्य यांसारख्या हिंदू तत्त्वज्ञांनी बौद्ध तत्त्वज्ञानाला आव्हान दिले.
  • हिंदू राजांनी बौद्ध धर्माला दिलेला आश्रय कमी झाला.
• आक्रमणे (Invasions):
  • हुण आणि मुस्लिम आक्रमकांनी बौद्ध मठांवर आणि विद्यापीठांवर हल्ले केले, ज्यामुळे बौद्ध शिक्षण केंद्रे उद्ध्वस्त झाली.
  • नालंदा विद्यापीठावरील बख्तियार खिलजीचे आक्रमण हे बौद्ध धर्माच्या ऱ्हासाचे एक महत्त्वाचे कारण ठरले.
  • या आक्रमणांमुळे बौद्ध भिक्षू आणि विद्वान विस्थापित झाले.
• बौद्ध धर्मातील फूट (Sects and Divisions):
  • बौद्ध धर्मात महायान आणि हीनयान यांसारखे संप्रदाय निर्माण झाले, ज्यामुळे बौद्ध धर्माची एकता कमी झाली.
  • तांत्रिक बौद्ध धर्माचा उदय झाला, ज्यामुळे मूळ बौद्ध शिकवणींपासून दूर गेले.
  • या फुटीमुळे बौद्ध धर्माची शक्ती कमी झाली आणि तो सामान्य लोकांमध्ये कमी लोकप्रिय झाला.
• बौद्ध तत्त्वज्ञानातील बदल (Changes in Buddhist Philosophy):
  • बौद्ध तत्त्वज्ञानात तांत्रिक पद्धतींचा समावेश झाला, ज्यामुळे मूळ शिकवणींना अवघड बनवले.
  • या बदलांमुळे सामान्य लोकांचा बौद्ध धर्मावरील विश्वास कमी झाला आणि बौद्ध धर्म सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचण्यास अयशस्वी ठरला.

आधुनिक काळ (Modern Era):

• विसाव्या शतकात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बौद्ध धर्माला पुनरुज्जीवित केले, ज्यामुळे दलित समाजात बौद्ध धर्माचा प्रसार झाला.
• त्यांच्या चळवळीमुळे लाखो लोकांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला, ज्यामुळे भारतात बौद्ध धर्माला नवीन ओळख मिळाली.
• आधुनिक काळात, बौद्ध धर्मातील ध्यान आणि सजगता यांसारख्या पद्धतींमुळे पाश्चात्य जगातही बौद्ध धर्म लोकप्रिय झाला आहे.
• Neo-Buddhism (Wikipedia)

बाह्य दुवे (External Links):

• Ancient History Encyclopedia: https://www.ancient.eu/
• Britannica: https://www.britannica.com/
• Access to Insight: https://www.accesstoinsight.org/
• Study Buddhism: https://studybuddhism.com/en/