भारतातील बौद्ध विद्यापीठे: नालंदा आणि तक्षशिला – ज्ञानाचे प्राचीन केंद्र

प्राचीन भारतात, बौद्ध धर्माच्या विकासासोबतच ज्ञानाची केंद्रे म्हणून नालंदा आणि तक्षशिला यांसारख्या विद्यापीठांचा उदय झाला. ही विद्यापीठे केवळ भारतातच नव्हे, तर जगभरात प्रसिद्ध होती आणि येथे विविध देशांतील विद्यार्थी शिक्षण घेण्यासाठी येत असत.

नालंदा विद्यापीठ (Nalanda University):

• स्थापना आणि विकास (Establishment and Development):
  • नालंदा विद्यापीठाची स्थापना गुप्त साम्राज्यातील कुमारगुप्त पहिला याने पाचव्या शतकात बिहारमधील नालंदा येथे केली.
  • हे विद्यापीठ बौद्ध शिक्षणाचे प्रमुख केंद्र बनले, जिथे महायान बौद्ध धर्माचा अभ्यास केला जात होता.
  • नालंदा विद्यापीठाला राजा हर्षवर्धनासह अनेक राजांनी आश्रय दिला, ज्यामुळे विद्यापीठाचा विकास झाला.
  • Nalanda Mahavihara (UNESCO)
  • Nalanda University (Wikipedia)
• वैशिष्ट्ये (Features):
  • नालंदा विद्यापीठात धर्मशास्त्र, तत्त्वज्ञान, तर्कशास्त्र, व्याकरण, वैद्यकशास्त्र आणि खगोलशास्त्र यांसारख्या विविध विषयांचे शिक्षण दिले जात होते.
  • येथे भारतातीलच नव्हे, तर चीन, जपान, कोरिया आणि तिबेट यांसारख्या परदेशांतील विद्यार्थीही शिक्षण घेत होते.
  • ह्युएन त्संग यांसारखे अनेक चिनी प्रवासी येथे शिक्षणासाठी आले होते, ज्यांनी नालंदा विद्यापीठाचे महत्त्व आपल्या लेखनातून जगासमोर आणले.
  • नालंदा विद्यापीठात धर्ममायायोग नावाचे भव्य ग्रंथालय होते, ज्यात हजारो हस्तलिखिते व ग्रंथ होते.
• ऱ्हास (Decline):
  • 12 व्या शतकात बख्तियार खिलजी याने नालंदा विद्यापीठावर आक्रमण करून ते उद्ध्वस्त केले.
  • या आक्रमणामुळे नालंदा विद्यापीठाचा गौरवशाली इतिहास संपला.

तक्षशिला विद्यापीठ (Taxila University):

• स्थापना आणि विकास (Establishment and Development):
  • तक्षशिला विद्यापीठ हे प्राचीन भारतातील एक महत्त्वाचे शिक्षण केंद्र होते.
  • हे विद्यापीठ सध्याच्या पाकिस्तानातील रावळपिंडीजवळ होते.
  • तक्षशिला विद्यापीठाची स्थापना इसवी सनाच्या 700 वर्षे पूर्वी झाली.
  • Taxila (UNESCO)
  • Taxila (Wikipedia)
• वैशिष्ट्ये (Features):
  • तक्षशिला विद्यापीठ हे वैद्यकशास्त्र आणि शस्त्रक्रिया यांसाठी प्रसिद्ध होते.
  • या विद्यापीठात चाणक्य, पाणिनी आणि जीवक यांसारखे विद्वान शिक्षक होते.
  • तक्षशिला विद्यापीठात विविध विषयांचे शिक्षण विद्यार्थ्यांना दिले जात होते, आणि तेथे 10,500 विद्यार्थी शिक्षण घेत होते.
  • तक्षशिला हे विविध संस्कृतींच्या संगमाचे स्थान होते, ज्यामुळे तेथे ज्ञानाची देवाणघेवाण मोठ्या प्रमाणावर होत असे.
• ऱ्हास (Decline):
  • 455 मध्ये पूर्व युरोपच्या आक्रमकांनी अर्थात् हुणांनी ते नष्ट केले.
  • विविध आक्रमणांमुळे तक्षशिला विद्यापीठाचे महत्त्व कमी होत गेले.

महत्त्व (Importance):

• नालंदा आणि तक्षशिला ही दोन्ही विद्यापीठे प्राचीन भारतातील शिक्षणाची गौरवशाली परंपरा दर्शवतात.
• या विद्यापीठांनी बौद्ध धर्माच्या प्रसारात आणि विकासात मोलाचे योगदान दिले.
• या विद्यापीठांनी जगभरातील विद्यार्थ्यांना आकर्षित केले आणि ज्ञानार्जनाचे केंद्र बनले.
• या विद्यापीठांनी प्राचीन भारतातील शिक्षण पद्धती, तत्त्वज्ञान आणि विज्ञान यांच्या विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
• या विद्यापीठांनी प्राचीन भारत आणि जगातील इतर भागांमधील सांस्कृतिक आणि बौद्धिक संबंध वाढवले.

बाह्य दुवे (External Links):

• UNESCO World Heritage Centre: https://whc.unesco.org/
• Ancient History Encyclopedia: https://www.ancient.eu/
• Britannica: https://www.britannica.com/