नालंदा विद्यापीठ: बौद्ध शिक्षणाचे केंद्र

नालंदा विद्यापीठ: ज्ञानाचा प्रकाशस्तंभ आणि बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे जागतिक केंद्र

नालंदा विद्यापीठ हे प्राचीन भारतातील एक अद्वितीय शिक्षण केंद्र होते. ते केवळ बौद्ध धर्माचे केंद्र नव्हते, तर ते ज्ञान आणि विज्ञानाचे एक जागतिक केंद्र होते. नालंदाने प्राचीन भारतातील शिक्षण पद्धतीला एक नवी दिशा दिली आणि बौद्ध तत्त्वज्ञानाचा जगभर प्रसार केला.

नालंदा विद्यापीठाची स्थापना आणि विकास:

*स्थापना:  नालंदा विद्यापीठाची स्थापना गुप्त सम्राट कुमारगुप्त यांनी 5 व्या शतकात केली.

* विकास: सम्राट हर्षवर्धनाच्या काळात (7 वे शतक) नालंदाने सर्वाधिक विकास साधला. हर्षवर्धनाने या विद्यापीठाला उदार आश्रय दिला आणि त्याच्या विकासासाठी अनेक सुविधा पुरवल्या.

* भौगोलिक स्थान: नालंदा हे सध्याच्या बिहार राज्यातील राजगीर शहराच्या जवळ आहे. हे स्थान बौद्ध धर्माच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहे, कारण बुद्ध अनेकदा येथे आले होते.

* वास्तुकला: नालंदा विद्यापीठाची वास्तुकला भव्य आणि प्रभावी होती. त्यात अनेक विहार, चैत्य, ग्रंथालये आणि विद्यार्थ्यांसाठी निवासस्थाने होती.

* ग्रंथालय: नालंदाचे ग्रंथालय ‘धर्मगंज’ म्हणून ओळखले जात होते आणि ते जगातील सर्वात मोठे ग्रंथालय होते. त्यात लाखो हस्तलिखिते आणि ग्रंथ होते.

नालंदा विद्यापीठातील शिक्षण आणि अभ्यासक्रम:

* विद्यार्थी आणि शिक्षक: नालंदामध्ये जगभरातून विद्यार्थी येत असत. येथे 10,000 पेक्षा जास्त विद्यार्थी आणि 2,000 पेक्षा जास्त शिक्षक होते.
* प्रवेश प्रक्रिया: नालंदामध्ये प्रवेश मिळवणे अत्यंत कठीण होते. विद्यार्थ्यांना कठोर परीक्षा द्यावी लागत असे.
* अभ्यासक्रम: नालंदामध्ये बौद्ध तत्त्वज्ञान, तर्कशास्त्र, व्याकरण, वैद्यकशास्त्र, खगोलशास्त्र, गणित, योग आणि कला यांसारख्या विषयांचे शिक्षण दिले जात असे.
* शिक्षण पद्धती: नालंदामध्ये चर्चा, वादविवाद आणि व्याख्यानांच्या माध्यमातून शिक्षण दिले जात असे.
* विदेशी विद्यार्थी: ह्युएन त्संग आणि इत्सिंग यांसारख्या चिनी प्रवाशांनी नालंदामध्ये शिक्षण घेतले आणि भारतीय ज्ञान परदेशात नेले.

नालंदा विद्यापीठाचे महत्त्व:
* बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे केंद्र: नालंदा हे महायान बौद्ध धर्माचे प्रमुख केंद्र होते. येथे नागार्जुन, आर्यदेव, वसुबंधू आणि दिङ्नाग यांसारख्या महान बौद्ध विचारवंतांनी शिक्षण दिले.
* ज्ञानाचे जागतिक केंद्र: नालंदामध्ये केवळ बौद्ध धर्माचे शिक्षण दिले जात नव्हते, तर ते ज्ञान आणि विज्ञानाचे एक जागतिक केंद्र होते.
* भारतीय संस्कृतीचा प्रसार: नालंदामुळे भारतीय संस्कृतीचा जगभर प्रसार झाला. अनेक विदेशी विद्यार्थ्यांनी येथे शिक्षण घेऊन भारतीय ज्ञान आणि संस्कृती आपल्या देशात नेली.
* शैक्षणिक वारसा: नालंदाने प्राचीन भारतातील शिक्षण पद्धतीला एक नवी दिशा दिली आणि उच्च शिक्षणाचा पाया घातला.

नालंदा विद्यापीठाचा ऱ्हास आणि पुनरुज्जीवन:
* ऱ्हास: 12 व्या शतकात, मुस्लिम आक्रमक बख्तियार खिलजीने नालंदा विद्यापीठावर आक्रमण केले आणि ते नष्ट केले. ग्रंथालय जाळण्यात आले आणि अनेक शिक्षक आणि विद्यार्थी मारले गेले.
* पुनरुज्जीवन: भारत सरकारने नालंदा विद्यापीठाचे पुनरुज्जीवन करण्याचा निर्णय घेतला आहे. 2010 मध्ये, नालंदा विद्यापीठ कायदा मंजूर करण्यात आला आणि 2014 मध्ये शैक्षणिक वर्षाला सुरुवात झाली.
* आधुनिक नालंदा: आधुनिक नालंदा विद्यापीठ हे प्राचीन नालंदाच्या तत्त्वांवर आधारित आहे आणि ते जागतिक दर्जाचे शिक्षण केंद्र बनवण्याचे उद्दिष्ट ठेवते.

नालंदा विद्यापीठाचे योगदान:

* बौद्ध तत्त्वज्ञान आणि संस्कृतीचा प्रसार: नालंदाने बौद्ध तत्त्वज्ञान आणि संस्कृतीचा जगभर प्रसार केला.

* भारतीय ज्ञान आणि विज्ञानाचा विकास: नालंदाने भारतीय ज्ञान आणि विज्ञानाच्या विकासात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले.

* शैक्षणिक वारसा: नालंदाने उच्च शिक्षणाचा पाया घातला आणि प्राचीन भारतातील शिक्षण पद्धतीला एक नवी दिशा दिली.

* सांस्कृतिक आदानप्रदान: नालंदामुळे भारत आणि इतर देशांमध्ये सांस्कृतिक आदानप्रदान झाले.

नालंदा विद्यापीठ हे केवळ एक शिक्षण केंद्र नव्हते, तर ते ज्ञान, संस्कृती आणि सद्भावनेचे प्रतीक होते. आजही नालंदा विद्यापीठाचा वारसा लोकांना प्रेरणा देतो आणि ज्ञानाच्या शोधात पुढे जाण्यास प्रवृत्त करतो.