गौतम बुद्ध: जीवन आणि शिकवण

सिद्धार्थ ते बुद्ध: आत्मज्ञानाचा विलक्षण प्रवास

गौतम बुद्धांचे जीवन

जन्म आणि प्रारंभिक जीवन:
* गौतम बुद्धांचा जन्म लुंबिनी (सध्याचे नेपाळ) येथे इ.स.पू. 563 मध्ये झाला.
* त्यांचे वडील राजा शुद्धोधन आणि आई राणी महामाया होत्या.
* त्यांचे मूळ नाव सिद्धार्थ गौतम होते.
* सिद्धार्थ यांचे बालपण राजवाड्यात सुखसोयींनी भरलेले होते, परंतु ते जगातील दुःखाबद्दल संवेदनशील होते.
* ज्योतिषांनी भविष्यवाणी केली होती की सिद्धार्थ एक महान राजा किंवा एक महान तपस्वी होईल.
* त्यांच्या वडिलांनी त्यांना जगातील दुःखापासून दूर ठेवण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न केले.

गृहत्याग (महाभिनिष्क्रमण):
* वयाच्या 29 व्या वर्षी, सिद्धार्थ यांनी वृद्धत्व, आजार आणि मृत्यूचे दुःख पाहिले.
* या दुःखातून मुक्ती मिळवण्याच्या इच्छेने त्यांनी रात्रीच्या वेळी राजवाडा सोडला.
* या घटनेला ‘महाभिनिष्क्रमण’ म्हणतात.
* त्यांनी तपस्वी जीवन स्वीकारले आणि सत्यशोधनासाठी निघाले.

तपश्चर्या आणि ज्ञानप्राप्ती (संबोधी)
* सिद्धार्थ यांनी अनेक गुरूंकडून ज्ञान मिळवण्याचा प्रयत्न केला, परंतु त्यांना समाधान मिळाले नाही.
* त्यांनी कठोर तपश्चर्या केली, ज्यामुळे त्यांचे शरीर अशक्त झाले.
* अखेरीस, बोधगया येथे पिंपळाच्या झाडाखाली ध्यान करताना त्यांना ज्ञानप्राप्ती झाली.
* या ज्ञानप्राप्तीला ‘संबोधी’ म्हणतात आणि ते ‘बुद्ध’ झाले.

धम्मचक्रप्रवर्तन (पहिला उपदेश):
* ज्ञानप्राप्तीनंतर बुद्धांनी सारनाथ येथे पहिला उपदेश दिला.
* या उपदेशात त्यांनी चार आर्य सत्ये आणि अष्टांगिक मार्ग यांची शिकवण दिली.
* या घटनेला ‘धम्मचक्रप्रवर्तन’ म्हणतात.

धम्मप्रसार आणि संघस्थापना:
* बुद्धांनी भारतभर प्रवास करून आपल्या शिकवणीचा प्रसार केला.
* त्यांनी भिक्खू संघाची स्थापना केली, ज्यामध्ये त्यांचे अनुयायी सामील झाले.
* त्यांनी अनेक लोकांना दीक्षा दिली आणि त्यांना धम्माच्या मार्गावर चालण्यास प्रवृत्त केले.

महापरिनिर्वाण:
* वयाच्या 80 व्या वर्षी, कुशीनगर येथे बुद्धांचे महापरिनिर्वाण झाले.
* त्यांच्या अनुयायांनी त्यांचे अंत्यसंस्कार केले आणि त्यांच्या अस्थींचे स्तूप बांधले.

बुद्धांची शिकवण:
चार आर्य सत्ये (चत्वारि आर्यसत्यानि):
* दुःख (दुक्ख): जीवन दुःखमय आहे.
* दुःखसमुदाय (दुक्खसमुदय): दुःखाचे कारण तृष्णा (इच्छा) आहे.
* दुःखनिरोध (दुक्खनिरोध): तृष्णा नष्ट केल्यास दुःखाचा अंत होतो.
* दुःखनिरोधगामिनी प्रतिपदा (दुक्खनिरोधगामिनी प्रतिपदा): तृष्णा नष्ट करण्याचा मार्ग अष्टांगिक मार्ग आहे.

अष्टांगिक मार्ग (आर्य अष्टांगिक मार्ग):
* सम्यक दृष्टी (सम्म दिट्ठि): चार आर्य सत्यांचे योग्य ज्ञान.
* सम्यक संकल्प (सम्म संकप्प): वाईट विचारांचा त्याग आणि चांगले विचार करणे.
* सम्यक वाचा (सम्म वाचा): खरे आणि चांगले बोलणे.
* सम्यक कर्मांत (सम्म कम्मंत): चांगले कर्म करणे.
* सम्यक आजीव (सम्म आजीव): योग्य मार्गाने जीवन जगणे.
* सम्यक व्यायाम (सम्म वायाम): वाईट विचार टाळण्यासाठी आणि चांगले विचार वाढवण्यासाठी प्रयत्न करणे.
* सम्यक स्मृती (सम्म सती): वर्तमानावर लक्ष केंद्रित करणे.
* सम्यक समाधी (सम्म समाधी): मन एकाग्र करणे.

त्रिलक्षणे (तिलक्खण)
* अनित्यता (अनिच्च): सर्व गोष्टी क्षणभंगुर आणि बदलणाऱ्या आहेत.
* अनात्म (अनात्ता): कोणताही स्थायी आत्मा नाही.
* दुःख (दुक्ख): जीवन दुःखमय आहे.

प्रतीत्यसमुत्पाद (पटीच्चसमुप्पाद):
* सर्व गोष्टी एकमेकांवर अवलंबून असतात.
* एक गोष्ट घडल्यास दुसरी गोष्ट घडते.

मध्यम मार्ग (मज्झिमपटिपदा):
* अतिभोग आणि अतिशय कठोर तपश्चर्या टाळून मध्यम मार्ग अवलंबणे.
* पंचशील:
* अहिंसा, सत्य, अस्तेय (चोरी न करणे), अपरिग्रह (आवश्यकतेपेक्षा जास्त गोष्टींचा संग्रह न करणे) आणि ब्रह्मचर्य.
* करुणा आणि मैत्री:
* सर्व प्राण्यांवर दया आणि प्रेम करणे.
बुद्धांची शिकवण आजही लोकांना शांत, आनंदी आणि नैतिक जीवन जगण्यास मदत करते.